Xa tiền tử là hạt phơi hoặc sấy khô của cây Mã đề, theo Đông y là dược liệu có vị ngọt, tính hàn, vào các kinh Can, Thận và Bàng quang. Vị thuốc này được sử dụng rộng rãi trong điều trị các bệnh liên quan đến đường tiết niệu, tiêu hóa và một số bệnh khác.
Dược liệu Xa tiền tử giúp thanh nhiệt, trừ đờm, chỉ ho
Tổng quan
Hạt chín già của cây Mã Đề- Plantago major L., ở Việt Nam hay gặp loài Plantago asiatica L., họ Mã đề (Plantaginaceae)
Tên gọi, danh pháp
Tên gọi: Xa tiền tử
Tên gọi khác: Hạt Mã đề
Tên khoa học: Plantago major L. – Plantaginaceae
Đặc điểm thực vật
Mã đề thuộc loại cây cỏ, sống lâu năm, mọc hoang ở khắp các vùng miền trên cả nước.
Thân cây ngắn, lá có cuống dài và mọc từ gốc nên tạo thành cụm, phiến lá hình thìa hay hình trứng, có gân dọc theo sống lá và đồng quy ở ngọn hay gốc lá.
Hoa của cây thường mọc thành bông, có cán dài, xuất phát từ kẽ lá, cánh hoa dài, lưỡng tính, đài 4, xếp chéo, hơi dính ở gốc. Tràng hoa màu nâu tồn tại, gồm 4 thùy nằm xen kẽ ở giữa các lá đài.
Nhị 4 chỉ nhị mảnh, dài, 2 lá noãn chứa nhiều tiểu noãn. Quả hình hộp, trong có chứa hạt với kích thước rất nhỏ với chiều dài khoảng 1mm, hơi dẹt hình bầu dục.
Mặt ngoài của hạt của màu tím đen hoặc nâu với chấm nhỏ màu trắng trên bề mặt.. Cây Mã đề mọc hoang trên khắp cả nước.
Đặc điểm thực vật của cây Mã đề
Thu hái, chế biến
Vào tháng 7-8 quả chín thì hái toàn cây đưa về phơi hay sấy khô, loại bỏ tạp chất. Muốn lấy hạt thì đập rũ lấy hạt, rây qua rây rồi phơi khô.
Dược liệu Xa tiền tử
Xa tiền tử là hạt chín già của cây Mã Đề- Plantago major L., ở Việt Nam hay gặp loài Plantago asiatica L., họ Mã đề (Plantaginaceae).
Mô tả dược liệu
Hạt rất nhỏ, hình bầu dục, hơi dẹt, dài khoảng 1mm. Mặt ngoài màu nâu hay tím đen. Nhìn gần thấy trên mặt hạt có chấm nhỏ màu trắng khá rõ. Nhìn qua kính lúp thấy những vân lăn tăn trên bề mặt hạt. Rốn hạt lõm.
Thành phần hóa học
Xa tiền tử có chứa plantasan, palmitic acid, arachidic acid, succinic acid, adenine, cholic acid, stearic acid, oleic acid, linolenic acid và có chứa nhiều chất nhầy, acid plantenolic,…
Tác dụng của Xa tiền tử
Tác dụng dược lý
Theo kết quả nghiên cứu hiện đại, dịch chiết dược liệu Xa tiền tử có các công dụng như:
- Kích thích sự bài tiết nước tiểu, acid uric, muối NaCl.
- Giảm ho, tiêu đờm nhờ khả năng thúc đẩy sự phân tiết niêm mạc ở đường hô hấp và ức chế trung khu hô hấp.
- Giảm huyết áp.
- Ngăn chặn sự phát triển của trực khuẩn lỵ.
Theo Y học cổ truyền
Tính vị: Vị ngọt và tính hàn.
Quy kinh: Quy vào kinh Can, Phế, Thận, Tiểu trường, Bàng quang
Công năng: Thanh thấp nhiệt, trừ đờm, chỉ ho, lợi tiểu, thông lâm, chỉ huyết
Chủ trị: Ho nhiều đờm, bệnh viêm phế quản, viêm thận, bàng quang, sỏi tiết niệu, tiểu tiện ra máu, chảy máu cam.
Dược liệu Xa tiền tử
Một số bài thuốc trị bệnh từ Xa tiền tử
Trong Đông y, Xa tiền tử được dùng trong nhiều bài thuốc trị các bệnh liên quan đến hô hấp, tiết niệu, gan, tiêu hóa,…
Trị viêm phế quản
Thành phần: 6-12g Xa tiền tử.
Cách sử dụng: Sắc và uống nhiều lần trong ngày.
Bài thuốc lợi tiểu
Thành phần: 10g Xa tiền tử, 2g Cam thảo, 600ml nước
Cách sử dụng: Sắc và để sôi trong 30 phút. Chia thành 3 lần để uống mỗi ngày.
Trị viêm tử cung, huyết trắng
Thành phần: 30g Xa tiền tử, 30g bột Phục linh, 60 – 100g Gạo tẻ.
Cách sử dụng: Cho Xa tiền tử vào trong vải xô và nấu cháo với gạo tẻ. Khi cháo chín nhừ thì thì bỏ hết bã Xa tiền tử. Sau đó, cho bột phục linh vào và nêm nếm vừa miệng. Khuấy tan rồi đun sôi lại lần nữa. Mỗi ngày ăn 2 lần.
Trị tiêu chảy do rối loạn tiêu hóa
Thành phần: 50g Xa tiền tử, 30g Gừng tươi thái sợi, Đường đỏ
Cách thực hiện: Sao vàng Xa tiền tử, cho vào 1 lít nước với gừng, đun lửa nhỏ cho đến khi cạn còn 250ml thì tắt lửa, bỏ bã lấy nước, thêm đường đỏ. Trẻ từ 3-5 tuổi thì uống 15ml/lần, trẻ từ 1-2 tuổi thì uống 5ml/lần. Mỗi ngày uống 3 lần khi thuốc còn ấm.
Bài thuốc mát gan, trị can nhiệt, mắt sưng đau
Thành phần: Xa tiền tử, Mật mông hoa, hạt Muồng, Bạch tật lê, Khương hoạt, Long đởm thảo, Hoàng cầm, Cúc hoa, lượng bằng nhau.
Cách thực hiện: Nghiền thành bột mịn. Ngày uống 3 lần với nước cháo, mỗi lần 12g.
Lưu ý
Không dùng Xa tiền tử cho Phụ nữ mang thai, nhất là trong 3 tháng đầu; người tỳ vị hư hàn, tỳ hư hạ hãm âm thịnh dương suy hoặc di tinh hoạt tinh.
Dược sĩ Thu Hà
