Xuyên khung là một vị thuốc mà Đông y dùng để chữa nhiều chứng bệnh như tắc kinh, thống kinh, đau phong thấp,…Trong khi đó, y học hiện đại đã xác định các thành phần có trong dịch chiết của cây có tác dụng ức chế vi khuẩn, an thần và giảm đau
Vị thuốc Xuyên khung chữa bệnh phong thấp
Tổng quan
Tên gọi, danh pháp
Tên gọi: Xuyên khung
Tên gọi khác: Dược cần, khung cùng, mã hàm cung, phủ khung, tây khung, hương thảo, xà ty thảo, giải mạc gia.
Tên khoa học: Ligusticum striatum.
Họ: Hoa tán (Apiaceae).
Đặc điểm thực vật
Xuyên khung là cây thân thảo sống lâu năm, chiều cao trung bình chỉ khoảng 30 – 120cm.
Thân cây mọc thẳng, thân đơn, ít khi đâm cành, toàn thân không có lông, với nhiều đường gân chạy theo chiều dọc.Phần gốc có lớp màng dạng sợi bao bọc, bảo vệ bên ngoài, bên trong ruột là một lỗ rỗng.
Lá Xuyên khung có màu xanh, mọc so le, dạng kép lông chim được tạo thành bởi 3 – 5 cặp lá chét. Cuống lá dài từ 9 – 17 cm, đầu dưới ôm vào thân. Dùng tay vò nhẹ thấy lá có mùi thơm.
Hoa của cây thường nở vào tháng 7 – 9 hàng năm, mọc thành tán ở ngay đầu cành, kích thước dao động từ 6 – 7 cm. Cánh hoa hình trứng ngược, màu trắng. Cuống tán dài cỡ 1 cm. Quả song bế, thuôn dài, hình trứng.
Dược liệu Xuyên khung
Phân bố
Dược liệu Xuyên khung chủ yếu được tìm thấy ở các khu vực sườn đồi râm mát. Môi trường sống thường là các khu rừng có độ cao khoảng 1.500 – 3.700 m so với mực nước biển. Đây là cây bản địa của Trung Quốc, trồng nhiều ở Tây Bắc Vân Nam.
Các giống Xuyên khung được trồng tại Việt Nam, Ấn Độ hay Nepal là loài di thực. Ở nước ta, thảo dược này được tìm thấy ở các tỉnh như Hà Giang, Lào Cai, Hưng Yên hay Tam Đảo dạng mọc hoang hoặc được trồng đều có.
Bộ phận dùng
Củ xuyên khung (còn gọi là thân rễ ) là bộ phận được sử dụng làm dược liệu
Thu hái – Sơ chế
Củ xuyên khung thường được thu hoạch vào mùa thu hoặc mùa đông, từ tháng 10 đến tháng 12 hàng năm. Củ mang về cắt bỏ phần cổ sát thân cùng các rễ con.
Rửa qua nhiều lần nước cho sạch đất cát. Sau đó phơi/sấy khô thu được dược liệu có tên là xuyên khung.
Đặc điểm dược liệu
Củ xuyên khung kích cỡ khoảng nắm tay, có vỏ ngoài màu đen vàng, nổi cục xù xì giống như nổi u bướu, hình khối bất định.
Bên trong ruột màu vàng trắng, có vằn tròn. Sờ tay thấy chắc, nặng. Ngửi thấy mùi thơm, vị đắng cay, hơi tê nhẹ ở đầu lưỡi.
Thành phần hóa học
Phân tích thành phần dịch chiết dược liệu Xuyên khung, người ta tìm thấy lượng lớn các hợp chất hóa học như:
- Ancaloid
- Protocatechuic acid
- Saponin
- Chuanxiongzine
- 1-Hydroxy-1-3-Methoxy-4-hydroxyphenyl ethane
- Perlolyrine
- Indole
- Phytochemistry
- Hydroxybenzoic acid
- Tetramethylpyrazine
- 1-5-Hydroxymethyl-2-Furyl-9H-pyrido
- Wallichilide
- Tetramethylpyrazine
- 3-Butylidene-7-Hydroxyphthalide
- 3-Butylidenephthalide
- Ligustilide
- Tetramethylpyrazine
- 4-Hydroxy-3-Methoxy styrene
- Protocatechuic acid
- Coffeic acid…
Công dụng của Xuyên khung
Tác dụng dược lý
Nghiên cứu cho thấy xuyên khung có tác dụng ức chế đối với một số loại vi khuẩn gây bệnh như thương hàn, vi khuẩn tả hay Shigella sonnei.
Đối với hệ thần kinh, xuyên khung có tác dụng an thần, gây ngủ khi thử nghiệm trên chuột.
Ở hệ tim mạch, dược liệu này có tác dụng làm tăng co bóp hoặc giảm nhịp tim ở ếch, cóc, kích thích lưu thông tuần hoàn máu não và làm hạ huyết áp kéo dài do tác dụng của chất Alkaloid.
Ngoài ra xuyên khung còn thể hiện khả năng chống đông máu, làm ngưng tập tiểu cầu và ức chế co bóp tử cung.
Vị thuốc Xuyên khung
Tính vị: vị đắng, cay, hơi ngọt, tính ấm
Quy kinh: Can, Đởm, Tỳ, Tam Tiêu
Công năng: bổ huyết, nhuận táo, khai uất, khu phong, chỉ thống, nhuận Can, khứ phong.
Chủ trị: đau đầu, đau khớp, rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh, căng tức ngực sườn, sản hậu, liệt nửa người do tai biến…
Vị thuốc Xuyên khung
Ứng dụng của Xuyên khung
Cách dùng và liều lượng
Dùng độc vị hoặc kết hợp cùng các thảo dược khác sắc uống, làm hoàn. Liều dùng thông thường là 4 – 8g/ngày.
Đơn thuốc có xuyên khung
Thuốc chữa nhức đầu, chóng mặt: Xuyên khung 3g, tế tân 2g, hương phụ 3g, nước 300ml, sắc còn 100ml. Chia 3 lần uống trong ngày.
Đơn thuốc chữa thiên đầu thống, ngạt mũi, mắt mờ: Xuyên khung 12g, kinh giới 12g, bạc hà 24g, phòng phong 4g, tế tân 3g, khương hoạt 6g, bạch chỉ 6g. Các vị trên tán nhỏ, ngày uống hai lần, mỗi lần uống 6g bột, dùng nước chè mà chiêu thuốc.
Độc vị xuyên khung tán chữa thiên đầu thống, phụ nữ sau khi đẻ nhức đầu: Xuyên khung tán nhỏ. Dùng nước chè chiêu thuốc. Ngày uống hai lần, mỗi lần uống 4 đến 6g.
Bài thuốc có tác dụng trợ dương, ích khí, giải biểu: Hoàng kỳ 8g, Nhân sâm 4g, Quế chi 4g, Thược dược 4g, Cam thảo 2g, Thục Phụ tử 4g, Tế tân 4g, Khương hoạt 4g, Phòng phong 4g, Xuyên khung 4g, Gừng nướng 4g, Đại táo 2g. Cách dùng: sắc uống.
Dược sĩ Thu Hà
